सिक्किमेली नेपाली कथा साहित्यको पृभूमि : एक सर्वेक्षण
-अर्जुन यावा
कथाः
कथालाई पूर्वीय र पाश्चात्य साहित्यका विद्वानहरूले आफ्ना-आफ्नै प्रकारले अर्थ्याएका छन्, आफ्ना-आफ्नै प्रकारले परिभाषित गरेका छन्। कथाको जन्म कहिले भयो त भन्ने प्रश्नमा पनि विद्वानहरूको आ-आफ्नै मत रहेको पाइन्छ। धेरैले कथा-लाई मान्छेजतिकै पुरानो वा प्रचीन भनेको पाइन्छ। कुन अर्थमा, यो चर्चाको विषय बन्ला सायद। अहिले समाजमा जसलाई कथा भनिन्दैछ त्यो मूलतः 19 औं शताब्दीको देन रहेको पनि शोधकर्ताहरूको मान्यता छ। यद्यपि, कथा भन्ने र सुन्ने चलन भने त्योभन्दा धेरै पुरानो हो भन्ने कुरालाई हामी स्वीकार्नसक्छौं। कारण, पहिला मानव जातिको सृि भयो त्यसपछिमात्र विकसित र सुसंस्कृत। यस आधारमा हेर्ने हो भने आज हामी जस्लाई कथा भन्दै आइरहेका छौं यो मान्छेजतिकै पुरानो होइन। आधुनिक भारतीय नेपाली कथा-मा सम्पादक अविनाश श्रेले पनि आज जसलाई कथा भनिदैछ त्यो 19औं शताब्दीमा उदय भएको मानिएको छ, भनेका छन्।
नेपाली/भारतीय नेपाली कथा
नेपाली कथा लेखनको थालनी कहिलेदेखि भएको हो, भन्न नसकिए पनि अविनाश श्रेले सन् 1743-मा लेखिएको अनुमान लगाउन सकिने भनेर सत्सङ्गको वर्णन भयाको कथाहा तथा राजप्रपञ्चैको ब्यहोराको एउटा षिसा शीर्षकलाई नेपाली कथाको प्ररम्भिक विन्दु मानेका छन् भने शक्तिवल्लभको महाभारत विराट् पर्व (सन् 1770) लाई पहिलो नेपाली कथा स्वीकारेका छन्।
डा. राजेन्द्र भण्डारी (स्रा भारतीय नेपाली कथा विशेषाङ्क) अनुसार पारसमणि प्रधानले 1915-मा बनारसबाट गोर्खाली-मा प्रकाशित कथा उपन्यास पहिलो नेपाली कथा बताएका छन्। यता डा. जगत छेत्री, प्रतापचन्द्र प्रधान, जस योञ्जन प्यासी र रामलाल अधिकारीले 1927-मा गोर्खा संसार-मा प्रकाशित रूपनारायणसिंहको अन्नपूर्ण-लाई पहिलो भारतीय मौलिक नेपाली कथा मानेका छन्। कतिले 1926-मा प्रकाशित सूर्यविक्रम ज्ञवालीद्वारा लाहूरे छद्मनाममा लिखित देविको बली-लाई पहिलो कथा मानेका छन्।
सिक्किमेली नेपाली कथाः
1850-मै सिक्कामा श्री श्री श्री सिक्किम सरकार भनेर लेखिएको अथवा प्रयोग भएको पाइने नेपाली भाषामा कथा लेखन लगभग त्यसको सयवर्ष पछिदेखि मात्र शुरु भएको पाइन्छ।
निर्माण (सिक्किम वाङ्मय विशेषाङ्क)-मा अपतन साहित्य परिषद्ः संक्षिप्त इतिहास (पृ-137) शीर्षकमा पदमसिंह सुब्बा अपतन-ले अप्रेल 1947-मा अपतन साहित्य परिषद-को नामाकरण भएको र त्यसै वर्ष सितम्बरमा रस्मिप्रसाद आलेको अध्यक्षतामा अपतन साहित्य परिषदको आमसभा राखिएको बताएका छन्। यस्ता आम सभाहरूमा कथा, कविता, निबन्ध आदिमा प्रतियोगिता हुने पनि बताएका छन्। यही कुरा कथाकार सानु लामाले पनि सूर्यको तेस्रो किरण (पृ-114)-मा उल्लेख गरेका छन्। यद्यपि, ती कथाकारहरू को-को थिए र कुन-कुन कथाहरू थिए भन्ने कुरा स्व. सुब्बा र श्री लामा दुवैले उल्लेख गरेका छैनन्। प्रत्येक सभा तथा गोीमा सुनाइएका पाठ गरिएका रचनादिलाई बही कापी (खाता) अमूल्य रत्न-मा लेखिने गरेको र पछि 1950-मा कविता खण्डबाट इन्द्रकील पुष्पाञ्जली अमूल्य रत्नमाला पहिलोपल्ट प्रकाशित गरेको पनि बताइएका छन्। तर यसमा अमूल्य रत्नमालाभित्रबाट कविता-काव्यलाईमात्र निकालेर प्रकाशित गरिएको छ। 1955-सम्म अपतन जसोतसो सञ्चालन भएपनि 1955-को मध्यकालदेखि ठप्प रह्यो।
अपतनपछि 1956-57 तिर अखिल सिक्किम छात्र सम्मेलन सङ्गठित भयो। यसै सङ्घले महानन्द पौड्यालको सम्पादनमा दुइवटा वार्षिक पत्रिका प्रकाशन गऱ्यो, पहिलो- सम्मेलनको बुलेटिन र दोस्रो- दि पोल स्टार। पोल स्टारको तेस्रो अङ्क 1958-मा प्रकाशित भएको थियो भने दि पोल स्टारमा परेका केही रचनालाई महानन्द पौड्यालले पुस्ताकाकार दिँदै 1961-मा ध्रुव तारा प्रकाशित गरे। यसको दोस्रो संस्करण प्रकाशित भयो 2011-मा।
यसभित्र परेका एघाह्र रचनामध्ये सुश्री लक्ष्मी प्रधानको जीवन समर, गरुड्सिंग लामाको शकुन्तलाको ईयर्लिङ र सुश्री अमृतासिंहको पथभ्र गरी कुल तीनवटा कथा प्रकाशित छन्। सम्पादक पौड्यालले यहॉं खुलस्त पारेका छन्, यस सङ्ग्रहको प्रेरणा-केन्द्र दि पोल स्टार भएको हुनाले र मेरा आफ्ना लेखबाहेक जम्मैजसो सामग्री तिनै पत्रिकाबाट जुक्त्याएको हुनाले यसको नाउँ नै ध्रुव तारा हुन गएको छ। अथवा माथि उल्लेखित तीनै कथा पोल्स्टारमा 1957-58-मा प्रकाशित भएका थिए। यसबाट यी तीन कथा नै अहिलेसम्मका प्रथम प्रकाशित कथा मान्न सकिन्छ। यस सङ्ग्रहमा सुश्री लक्ष्मी प्रधानको जीवन समर र सुश्री अमृतासिंहको पथभ्र दुइ नारी हस्ताक्षरित कथा छन् भने लक्ष्मी प्रधानको जीवन समर (1957) लाई महानन्द पौड्यालले सिक्किमेली पहिलो नारी लेखिकाको कथा बताएका छन्। यस बाहेक ध्रुव तारा नै सिक्किमको पहिलो गद्य सङ्ग्रह रहेको बताएका छन्। यसबाट के बुझ्न सकिन्छ भने अखिल सिक्किम छात्र सम्मेलन अघिको अपतनले इन्द्रकिल पुष्पाञ्जली प्रकाशित गरेपनि कवितामात्रै प्रकाशित गरिएको हुनाले दि पोल स्टार अथवा पछि ध्रुव तारा-मा छापिएका कथालाई नै पहिलो प्रकाशित सिक्किमेली नेपाली कथा मान्नु पर्ने देखिन्छ। यद्यपि, अपतन-को बही कापी (खाता) अमूल्य रत्न-मा यसअघिका कथा र कथाकारहरूलाई पाउन सकिने स्व. पदमसिंह सुब्बाको भनाइबाट प्रै बझिन्छ, तर यो हाम्रो निम्ति खोजको विषयनै रहेको छ। जेहोस, सिक्किमेली नेपाली कथा खोज्नुपरे अपतन-को उदयपछि अथवा 1947-पछिमात्रै यसको लेख्य रूप पाउन सकिने प्रष्ट हुन्छ।
सिक्किमको पहिलो नेपाली कथा र कथाकारको सन्दर्भमा स्राका सम्पादक एवं नेपाली साहित्यकै दोस्रो पद्मश्रीद्वारा सम्मानित साहित्यकार केदार गुरुङसितको भेटमा 1960-कै दशकमा रङ्गेली पूर्व सिक्कमका छत्रनरसिंह राईका दुइ कथा सङ्ग्रह त्यो आँशु सपनाको यो आँशु वेदनाको र पूर्णिमाको रात पहिलो रहेको बताएका छन्। उनले 1959-60 भन्दाअघि सिक्किममा कुनै कथा प्रकाशित भएको पाइँदैन पनि भनेका छन्। सिक्किम अकादमीका महासचिव प्रवीण राई जुमेलीअनुसार कथाकार जेवियर सुब्बालाई पहिलो कथाकार मानिन्छ। कथाकार नरहरी साक्यवंशको नाम पनि धेरैले उल्लेख गरेका छन्। सङ्ग्रकै रूपमा हेर्नु हो भने 1970-मा आएर दिलीप विरहीको कथा सङ्ग्रह प्रेमको हत्या प्रकाशन भएको बताइएको छ। दियालो-मा स्वास्नीमान्छे 1963-मै प्रकाशित गरेका नेपाली साहित्यमा प्रथम पद्यश्रीद्वारा सम्मानित कथाकार सानु लामाको कथा सङ्ग्रह भने 1974-मा कथा सम्पद प्रकाशित भएको पाइन्छ। नेपाली आधुनिक कथा साहित्यको सुत्रपात काठमाडौंबाट प्रकाशित शारदा पत्रिका (1934) बाट भएको पाइन्छ भने रिनाक पूर्व सिक्किममा जन्मेका कथाकार शिवकुमार राईको पहिलो कथा प्रकृति पुत्री शारदामा 1944-मै प्रकाशित भएको पाइन्छ। उनलेे 1951-मा फ्रण्टियर कथा सङ्ग्रह प्रकाशित गराए जसमा एघाह्रवटा कथा परेका छन्। यद्यपि, कथाकार राई सिक्किममा जन्मे पनि विद्यार्थी जीवनदेखिनै उनी खरसाङमै बसोबासो गर्दै आएको बुझिन्छ।
1957-मा सिक्किमबाट कञ्चनजङ्घा पत्रिका प्रकाशन हुन थाल्यो। कतिपय कारण बीचमा बन्द भएपनि यसमा 1970 सम्ममा 47 जति कथा प्रकाशित गरेको सानु लामाले सूर्यको तेस्रो किरण (पृ-119)-मा उल्लेख गरेको पाइन्छ।
जे होस, नेपाली कथालाई मूलतः तीन खण्डमा विभाजन गरिएको पाइन्छ भने माध्यममिक कालमा आएर सिक्किमेली नेपाली कथाको पृभूमि खनिएको प्र हुन्छ। नेपाली कथालाई विभाजन गर्दा कतिले 1770-1900 प्राथमिक काल, 1901-1933 माध्यमिक काल अनि 1901 (शारदाको प्रकाशन काल) देखि यतालाई आधुनिक काल मानेका छन् भने कतिले फेरि 1770-1884, 1858-1931, 1932 देखि यता प्राथमिक, माध्यमिक र आधुनिक काल भनेर विभाजित गरेका छन्। यसरीनै 1743-1901, 1902-1935 अनि 1935 देखि यता अथवा गुरुप्रसाद मैनालीको नाशो प्रकाशित भएदेखि यता भनेर नेपाली कथाको काल विभाजन गरेका छन्। काल विभाजनमा विद्वानहरूलाई एकमत नपाइए तापनि सिक्किमेली नेपाली कथा नेपाली कथाको आधुनिक कालमा आएर मात्रै शुरु भएको मान्न सकिन्छ। अतः अहिलेसम्म प्राप्त शिवकुमार राईको प्रकृति पुत्री (1944) लाई पूर्ण रूपमा सिक्किमेली कथाको सूचीमा राख्न नसकिएपछि सुश्री लक्ष्मी प्रधानको जीवन समर, गरुड्सिंग लामा (पछि साहित्यमा सानु लामा)-को शकुन्तलाको ईयर्लिङ र सुश्री अमृतासिंहको पथभ्रलाई नै पहिलो प्रकाशित सिक्किमेली नेपाली कथा मान्न सकिन्छ। यी तीनै कथा 1960 अघिनै प्रकाशित भएपनि दि पोल स्टार-को कुन अङ्कमा प्रकाशित थिए, यो अहिलेनै प्र छैन। तर पुस्ताकाकारमै पनि तीनै कथा 1961-मा प्रकाशित भएको थाहा लाग्छ।
