पाँच अप्रेल : पहाडको राजनीतिमा नयाँ मोडको आशा

पहाडमा फेरि एकपल्ट राजनैतिक चलखेलमा ठूलो तहल्का देखिने भएको छ। तर यसले पहाडलाई कस्तो प्रभाव पार्ने हो, गोर्खा र गोर्खाल्याण्डको निम्ति भनेर लडिरहेको जातीय अस्तित्व र अस्मिताको लडाईंलाई कुन मोड दिने हो, त्यो अहिले नै भन्न नसकिएला तर आउँदो पाँच अप्रेलको सबैलाई प्रतीक्षा रहेकै छ। कारण, यसैदिनै गोर्खा जनमुक्ति मोर्चा (गोजमुमो)-को युवा शाखाले पहाडभरि नै जनसभाहरू आयोजन गरिरहेको छ। अर्कोतिर यसै दिन आफ्नो अस्तित्वबाट ओझल बन्न-बन्न खोजेको समयमा फेरि गोर्खा राष्ट्रिय मुक्ति मोर्चा (गोरामुमो)-को स्थापना दिवस पालन गरिने तय अघिबाटै भइसकेको छ। अर्को महत्वपूर्ण कुरा के छ भने गोजमुमो प्रमुख विमल गुरुङका एकपछि अर्को वचन पूरा हुनबाट विफल बन्दै गइरहेकै समयमा गोरामुमो सुप्रिमो सुवास घिसिङले छ वर्षपछि फेरि पहाडवासीलाई 5 अप्रेलकै दिन मिरिकमा भव्यरूपमा पालन गरिइने गोरामुमोको 32औं स्थापना दिवसको अवसरमा सम्बोधन गर्ने भएका छन्। यद्यपि, चासोको कुरा के छ भने गोर्खा जनमुक्ति मोर्चाले अलग राज्य गोर्खाल्याण्डको माग छोडेको छैन भनिरहेको समयमा एकातिर मतभिन्नता रहे पनि आ-आफ्नै सिद्धान्त अनि राजनैतिक अडानमा रहे पनि गोर्खा जनमुक्ति मोर्चाका साथै क्रान्तिकारी मार्क्सवादी कम्युनिष्ट पार्टी, अखिल भारतीय गोर्खालीग, गोर्खाल्याण्ड टास्क फोर्स आदिले अलग राज्यलाई नै प्राथमिकता दिएर आवाज बुलन्द गरिरहेको पाइन्छ। अर्कोतिर ठीक विपरीत गोर्खा राष्ट्रिय मुक्ति मोर्चाका समर्थकहरू भने छैटौं अनुसूचीको मागलाई समातेर मैदानिमा ओर्लिरहेका छन्। अतः आगामी 5 अप्रेलको दिन के घिसिङले झण्डै 6 वर्षअघि तीव्र प्रतिवादको कारण सेलाएको छैंटौं अनुसूचिको मागलाई बुलन्द गर्ने हुन् त? घिसिङले मौनब्रत तोडने दिनको प्रतीक्षा सबैलाई छँदैछ।

गोजमुमोले राज्य सरकारल र केन्द्र सरकारसित जीटीए (गोर्खा टेरोटेरियल एड्मिनिस्ट्रेशन)-को निम्ति  त्रिपक्षीय सम्झौतामा हस्ताक्षर गरिसकेपछि ‘पहाडको विकासको निम्ति जीटीए’ अनि गोर्खाल्याण्डसम्म पुग्ने सिँडी जीटीए पनि भनेका थिए। तर अलग राज्य गठनको आन्दोलनबाट पछि नहट्ने पनि भनेकै हुन्। तर सम्झौताअनुसार कार्यभार हस्तान्तरण हुननसक्दा विमल गुरुङले तेस्रो आन्दोलनको निम्ति जनतालाई समर्पणको निम्ति तयार रहनु भनेर आह्वान गरेका थिए। तरपनि फेरि ‘जीटीए दिएर हामीलाई बङ्गालले ठग्यो भन्दै राजिनामा दिन्छु र गोर्खाल्याण्डको आन्दोलन गर्छु’ भन्ने विमल गुरुङको फेरि ‘म जीटीए मरिकाट्टे छोड्दिन’ भन्ने उनको सम्बोधनले सम्पूर्ण पहाडवासीलाई अन्योलमा पारिरहेको बेला गोरामुमोले सम्पूर्ण पहाडी जनताले छैटौं अनुसूचीमार्फतनै पहाडको सर्वाङ्गीण विकास हुने तथा भविष्यमा गोर्खाल्याण्ड राज्य समेत पाउन सकिने कुरा बताइरहेको छ।

यस्ता अनेकन अन्योलताहरूमाझ अल्झिरहेको समय जनता पनि दोधारमा अवश्यै परिरहेका छन्। यस्तोमा  5 अप्रेलको दिन एकातिर गोरामुमोले आफ्नो 32औं स्थापना दिवस पालन गर्ने अनि अर्कोतिर गोजमुमोले यसै दिन पहाडभरि सभा डाकिनुले पहाडको राजनीतिमा कुन मोड ल्याउने हो, भन्ने चासो मानिसहरूलाई बढिरहेको छ। जे होस्, पाँच अप्रेलको दिन पहाड र पहाडवासीको निम्ति धेर महत्व राख्ने निश्‍चित छ, कारण यस दिन पहाडको राजनीतिले कुनै नयाँ मोड पाउला भन्ने अहिले सबैले आशा गरिरहेका छन्।

29.03.2013

नेसापको नयाँ समितिलाई बधाई र शुभकामना

नेपाली साहित्य परिषद, सिक्किमको नयाँ कार्यकारी समिति गठन भइसकेको छ। साहित्य, कला र सङ्गीतको क्षेत्रमा केही गर्न भनी नयाँ जोश, उमङ्ग र उत्साह बोकी पूर्ण समर्पित भएर नेपाली साहित्य परिषद्, सिक्किमका नयाँ कार्यकारिणी समिति कम्मर कसेर उत्रिसकेको छ। 17 मार्च, 2013-मा सम्पन्न चुनाउसितै नेपाली साहित्य परिषद, सिक्किमप्रति सिक्किमेली नेपाली साहित्यप्रेमीहरूले ठूलो आशा साँचेेको छ कला, साहित्य तथा सङ्गीतको क्षेत्रमा।

नेपाली साहित्य परिषद, सिक्किम भन्ने बित्तिकै कम्तिमा सिक्किमेली भेककै कुरा गर्दा एक शीर्ष सङ्गठनको रूपमा धेरै अघिदेखि हेर्ने गरेको कुरा अवश्यै सबैले स्वीकार्ने छन्। राज्य र राज्यवासीको निम्ति त नेपाली साहित्य परिषद, सिक्किम भन्ने बित्तिकै एक आदर्श संस्था मानिन्छ। यतिमात्र होइन, नेपाली साहित्य परिषद, सिक्किमलाई सिक्किमबाहिर पनि अथवा भारतीय नेपाली साहित्यको क्षेत्रमा अथवा भारतीय नेपाली समाजले पनि श्रद्धाको दृष्टिले हेर्ने गरेको छ। कारण, नेपाली साहित्य परिषद, सिक्किमको आफ्नै स्थान, आफ्नै गरिमा, आफ्नै प्रतिष्ठा छ।

अतः नेपाली साहित्य परिषद्, सिक्किमप्रति समाजले धेरै आशा गरेको छ र गर्नुपनि पर्छ। किनभने ‘साहित्य’ भनेको ‘समाजको दर्पण’ पनि भन्ने गरिएको छ, सहाँ समाजमा भइरहेका हरेक राम्रा-नराम्रा गतिविधिलाई नियाल्न सकिन्छ वा नियालिन्छ अनि त्यहाँ रहेका कमी-कमजोरीलाई सुधार्ने वा समाधान गर्ने काम गर्न सकिन्छ। यहींबाट समाज वा राष्ट्रिय निर्माणतर्फ अग्रसर पनि बन्न सकिन्छ। त्यसैले साहित्यबिना हाम्रो जीवन, हाम्रो समाज र हाम्रो राष्ट्र पनि अधुरो हुन्छ, अपुरो रहन्छ। त्यही साहित्यको विजारोपणसितै विकसित गराउने संस्था हो साहित्य परिषद, अथवा भनौं हाम्रो समाजको मूल खाँबो।

यद्यपि, केहीवर्ष यता नेपाली साहित्य परिषद, सिक्किम कतिपय विषयमा विवादको घेरोमा परेको हुनाले यसको गरिमा, यसको मर्यादा, यसको अस्तित्व कतै धमिलिएला कि भन्ने त्रासले पनि साहित्यप्रेमीवर्गमा आशंका सिर्जना नभएको भने होइन। यसैले कला, साहित्य र सङ्गीतको क्षेत्रमा सिक्किमले गर्नुपर्ने प्रगतिप्रतिको जनविश्‍वासमा केही आँच पनि अवश्यै आएको हो। विशेषतः सिक्किमेली नेपाली साहित्य समाज अलिकति त निराश र दुःखी पनि देखिएकै हो।

 अब ध्यान दिनुपर्ने कुरा के छ भने बितेका समयमा राम्रा-नराम्रा काम जति भए, भइसके। ती कुराहरूलाई गौणरूपमा राखेर अब के गर्नुपर्ने, कुन-कुन काम छोडिएका छन्, के-के काम हुनुपर्ने र कसरी परिषदको कार्यगतिलाई अग्रसर पार्नुपर्ने भन्ने कुरामा केन्द्रित रहनु पर्नेछ। हुन त यहाँ बरबराउनेलाई उति नै सजिलो छ, जति गाह्रो छ काम गर्नेलाई। तर परिषद्का नयाँ समिति सदस्यहरूप्रति सबैको आशा छ, केही त नयाँ हुनेछ भन्ने।

यसै सन्दर्भमा कुरा गर्नुपर्दा, सिक्किमेली साहित्यको विकासमा परिषदले थप टेवा त पुर्याउने नै छ। यसमा दुइमत छैन। तर एकाध कार्यक्रममै मात्र पनि सीमित रहने छैन परिषदको नयाँ समिति भन्ने पनि पूर्ण विश्‍वास छ। यसको साथै सिक्किमेली बाल तथा युवा साहित्य-साहित्यकारहरूलाई अधिक प्रोत्साहन, साहित्यिक कृतिहरूको प्रकाशन जस्ता कार्यहरूमा पनि परिषद ध्यानकेन्द्रित रहने कुरामा सिक्किमेली साहित्य जगत विस्वस्त छ।

अर्को ध्यान दिनुपर्ने कुरा के छ भने, भारतीय नेपाली साहित्यमा निश्‍चय सिक्किमेली साहित्य वा साहित्यकारहरूको योगदान रहेको छ। आज सिक्किमेली भूभागमा कति साहित्यकार छन् त चाहे युवा चाहे वरिष्ठ? अनि तीमध्ये साहित्य परिषदसित कतिजना संलग्न रहेका छन्, सिक्किमेली वरिष्ठ साहित्यकार कतिले नेपाली साहित्य परिषदको सदस्यता लिएका छन्? यो कुरा पनि बढो रोचक छ। कति युवा अथवा वरिष्ठ साहित्यकार परिषदको सदस्यतादेखि टाडा छन् अनि किन? गम्भीर विषय छ अनि तिखो काँडासरि पनि।

अतः नेपाली साहित्य परिषद्, सिक्किमको नयाँ कार्यकारी समिति सदस्यगणले यस्ता साना-साना तर महत्वपूर्ण कुराहरूलाई पनि ध्यानमा राखेर काम गर्नसके नेपाली साहित्य परिषद, सिक्किमले आगामी दिनमा कला, साहित्य र सङ्गीतको क्षेत्रमा सिक्किमले जुन उँचाई चढेको छ, त्यसले अझ शिखर चुम्ने विश्‍वास गर्न सकिन्छ। यस्तै आशा-विश्‍वासको साथमा अहिलेलाई भने नेपाली साहित्य परिषद, सिक्किमका नयाँ समिति सदस्यवर्गलाई बधाई र शुभकामना।

17.03.2013

सन्दर्भ : राष्ट्र निर्माणमा शिक्षा, शान्ति र सामूहिक पहल

अहिले राष्ट्रि विकासको निम्ति देशभरि नै चर्चा-परिचर्चा चलिरहेको छ। केन्द्र र राज्य सरकारले यसका निम्ति विभिन्न कार्यक्रम र योजनाहरू लिएर अग्रसर छ। विभिन्न तालिम तथा शिविरहरूको साथमा गाउँ-गाउँ पुगिरहेको छ, उच्चस्तरीयदेखि तृणमूलस्तरसम्म। सरकारको यस्ता पहलहरूले आम नागरिकलाई कतिको सकारात्मक प्रभाव पार्ला, यो अर्कै कुरा हो तर पहल भइरहेको छ, यसलाई अवश्यै उल्लेखयोग्य मान्न सकिन्छ।

जनसङ्ख्याको अधारमा सबैभन्दा सानो राज्य सिक्किमले यसदिशामा धेरै उन्नति गरिसकेको छ, जसको अनुसरण आज देशले नै गरिरहेको पाउन सकिन्छ। आज देशव्यापि रूपमा युवा जागरुकता र विकासको निम्ति जति कामहरू भइरहेका छन्, ती सबै राज्यमा अघिबाटै कार्यन्वयनमा छन्। अतः सिक्किम आज विकासको सिडी चढिरहेको छ। फलस्वरूप आज केन्द्र तथा देशका अन्य राज्यहरूले सिक्किमलाई उदाहरणको रूपमा हेर्न थालिसकेको छ।

अब यहाँ ध्यान दिनुपर्ने कुरा के छ भने, यदि कुनै स्थान, राज्य वा देशकै विकास चाहानु हो भने त्यहाँ पहिला सामुहिक पहल हुन जरुरी हुन्छ। यसको निम्ति शान्ति श्रृङ्खला बनाउन अति आवश्यक हुन्छ। जबसम्म हामीमा अशान्ति, अनेकता, काट-मार र हिंसाको भाव बाँच्दछ तबसम्म विकासको गोरेटोमा  हामी बढ्न सक्नेछैनौं, विद्वाहरूको पनि यही मान्यता रहीआएको छ। यद्यपि, शान्ति-श्रृङ्खलाको निम्ति यहाँ विश्‍वाव्यापि समस्या बेरोजगारी अथवा आर्थिक विपन्नता वाधक बन्दछ, गाँस, बास र कपास सबैभन्दा ठूलो समस्या बन्दछ। त्यसैले सरकारले पहिला यहाँ बेरोजगारी समस्या समाधानतर्फ ध्यान दिनुपर्ने हुन्छ। तर बेरोजगारी समस्या समाधानको सन्दर्भमा रोजगारी आफै एक समस्या भएको छ। कारण, देशमा विज्ञान त तक्निकी विकासले शिखर चढिसकेको समयमा पनि युवाजमात तथा आम मानिसले रोजगारी भन्ने वित्तिकै सरकारी दफतर नै हेरिहाल्ने परम्पराले छोडेको छैन। त्यसैले यहाँ युवावर्गमा रोजगारी विषय उनीहरूको मनोस्थितिमा परिवर्तन ल्याउन सक्नुपर्छ। यसको साथै उनीहरूलाई शास्त्रीय शिक्षा (एकाडेमिक एजुकेशन)-को साथमा व्यावसायिक पाठ्यक्रम (प्रोफेशनल कोर्श)-को पनि शिक्षा वा तालिम प्रदान गरेर स्वरोजगारी बनाउन उनीहरूलाई सक्षम, दक्ष र योग्य बनाउने जिम्मेवारी पनि उठाउनु पर्ने हुन्छ।

अतः जब देशका सम्पूर्ण युवाजमात स्वरोजगारी वा स्ववलम्बी बन्नेछन्, तब यहाँ अन्याय, अत्याचार, हत्या-हिंसाको समस्या आफैआफ समाधान भएर जानेछ। अथवा जब आर्थिक विपन्नता निर्मूल हुन्छ, यहाँ शान्तिश्रृङ्खला कायम हुनसक्छ। अनिमात्र यहाँ आपसी एकता, भाइचारा, जातीय साम्प्रदाय छाउनेछ। जातीय सम्प्रदाय, एकता, भाइचाराको भाव सिर्जना हुनसकेमात्र देश विकासको निम्ति सामुहिकताको प्रसंग सफल बन्ला।

यद्यपि, यति भएर पनि कुरा के आउँछ भने, सरकारी पहलमा युवा जागरुक्ता र सचेतना तथा देश विकासका निम्ति भनेर जति योजना लागु गरिन्दैछन्, जति तालिम दिइन्दैछन्, जति शिविरहरू राखिन्दैछन् त्यसका लाभार्थीहरूले ती कुराहरूलाई कतिको गहणतापूर्वक लिरहेका छन् त! यतिमात्रै होइन आयोजक पक्षद्वारा पनि यी कुराहरूमा कति इमान्दारिता दर्शाइन्दैछ त! कारण युवाहरूलाई मञ्चबाट ‘भ्रष्टाचार, अन्याय-अत्याचार, हिंसा-हत्याको विरोधमा हामी एक भएर उत्रनुपर्छ, तबमात्र देशको विकास हुन्छ’ भन्दै कराउनेहरूले नै जस्को अघि राष्ट्र निर्माणका कुरा गर्छन् उनीहरूकै अघि घोटाला गरिरहेका छन् भने त 1947-मा स्वतन्त्र बनेको देश 2047-मा पनि देश विकास, राष्ट्रि निर्माण, एकता, साम्प्रदायिकता र शान्ति-सुरक्षा कै गीत मात्र गाइरहन नपर्ला भन्न सकिन्न। त्यसैले जतिनै योजना तयार गरिए पनि, कार्यवनय गरिएपनि र तालिम प्रदान र शिविरादि आयोजन गरिएपनि दुवैपक्षमा इमान्दारिताको पनि आवश्यक पर्दछ।

15.03.2012

अन्तरराष्ट्रिय महिला दिवस अनि महिला अधिकार, हक र समानताका कुरा

सिक्किममा आज अन्तरराष्ट्रिय महिला दिवस पालन गरियो। ‘एउटा प्रतिज्ञा एउटा प्रतिज्ञा नै हो ः महिलाहरूविरुद्ध हिंसा समाप्त गर्न कार्यवाहीको समय’ यस वर्षको अन्तरराष्ट्रिय महिला दिवसको विषय रहेको थियो। जब महिला दिवसको सन्दर्भ उठ्छ, तब महिलाहरूको हक, अधिकार र उनीहरूको पहिचानको कुरा उठ्दछ। लैंगिक समानताको कुरा उठ्दछ। सधैं भनिँदै आइरहेकै छ यहाँ नारी सशक्तिकरण हुनुपर्छ, नारी-पुरुष समान अधिकार प्राप्त हुनुपर्छ महिलाहरूलाई।

यही कुरालाई केन्द्र गरी आज राज्यभरिनै अन्तरराष्ट्रिय महिला दिवस पालन गरिएको थियो। प्रत्येक वर्ष पालन गरिँदै आइरहेको अन्तरराष्ट्रिय महिला दिवस 1975-मा पहिलोचोटी पालन गरिएको थियो भने यसअघि 28 फरवरी, 1909-मा पहिलो पल्ट संयुक्त राज्य अमेरिकाले राष्ट्रिय महिला दिवसको रूपमा पालन गरेको थियो। यस हिसाबले विश्‍वमा महिला दिवस पालन गर्न शुरु गरिएको सयवर्षभन्दा पनि धेरै भइसकेको छ, जसलाई देशको संविधानले पनि मान्यता प्रदान गरेको छ। त्यसै समयदेखि नै महिलाहरूको हक, हित, अधिकार र समानताका प्रश्‍न उठ्दै आइरहेको हो भने अन्तरराष्ट्रियस्तरमा महिला अधिकार र महिला दिसको चर्चा चलेको 38 वर्ष पूरा भइसकेको छ।

विश्‍व सन्दर्भका कुरा छोडेर यहाँ देश तथा राज्यको कुरा गर्नु हो भने समाजमा परापूर्व कालदेखि नै महिलाहरू पछि परेका वा पारिएका थिए। चाहे कला-साहित्य होस या फेरि संस्कृति-परम्परा र शिक्षा, जहाँ पनि महिलाहरूलाई पछाडि राखिएको भएपनि आज त्यो स्थिति छैन। यहाँ राज्यको मात्रै सन्दर्भमा कुरा गर्नुपरे आज प्रत्येक नारी अथवा प्रत्येक महिलाले पुरुषसित काँधमा काँध मिलाएर हिँड्न सक्ने भएको छ।

त्यसैले यहाँ हक, अधिकार, पहिचान र स्वतन्त्रताको कुरासितै महिलाहरूले आफ्लाई सशक्त गराउन अनि स्वयं एक जिम्मेवार उत्तरदायित्व निर्वाह पनि गर्नसक्नु पर्नेछ। जब लैंगिक समानताको कुरा उठ्छ तब यहाँ महिलाहरूले पनि स्वयंलाई पुरुषसरह शिक्षा, खेलकुद, कला-साहित्य हरेक क्षेत्रमा खरो उतार्नुपर्ने हुन्छ। यसरी हरेक कुरामा महिलाहरूले आफैलाई अग्रसर गराउन सके यहाँ महिलाहरूलाई हक, अधिकार, पहिचान र स्वतन्त्रता दिइरहनुपर्ने लाग्दैन। नभए अहिले ‘उत्तराधुनिकालमा महिलाहरूले आफैलाई स्वतन्त्र बनाउने जतिनै प्रयास गरेपनि समाजिक बन्धनबाट मुक्त हुन असफल छन्’ भनिँदै आइरहेको कुरा यथावत रहँदैन भन्न सकिन्न। अझै पनि कतिपय समाजमा नवजात शिशुको जन्म भएको भए ‘छोरा कि छोरी?’ भन्ने गरेको सुन्न पाइन्छ। एकातिर नारी-पुरुष वा छोरा-छोरी बराबर भनिँदै आइरहेको छ, अर्कोतिर सामाजिक मान्यताले जड पूर्ण रूपमा छोडिहालेको छैन। यस्तोमा सय वर्षअघिदेखि महिला अधिकार, हक-हित र समानताको कुरा गर्दै आएको कुराले अझसम्म व्यावहारिक रूपमा सफल बन्न सकेनभने के यहाँ अझ अर्को सय वर्ष नलाग्ला र?

त्यसैले हरेक वर्ष अन्तरराष्ट्रिय महिला दिवस पालन गरेर, महिला अधिकारको कुरा गरेर, समान्ताको माग गरेरै मात्र केही हुँदैन अनि संविधान र कानूनले दिएरै मात्र पनि कुनै ठूलो सफलता हात लाग्ने होइन, यदि त्यसलाई व्यावहारमा उतार्न सकिएन भने। अतः यहाँ जबसम्म नारी वा महिलावर्ग स्वयं आफ्नो हक-हित, अधिकार र समानताका लागि डटेर अघि बहढ्न सक्दैनन्, जबसम्म पुरुषसरह हरेक कुरामा काँधमा काँध मिलाएर उभिन सक्दैनन्, जबसम्म उनीहरू स्ववलम्बी बन्दैनन् अनि उत्तरदायी बन्दैनन् तबसम्म महिला दिवस पालन गरेरमात्र केही हुँदैन।

यहि देशका हरेक महिला आफ्नो हक-हित, अधिकार, समानता चाहन्छन् भने मनमा एउटा प्रतिज्ञा लिनुपर्छ हामी आफ्नो अधिकार प्राप्त गर्नेछौं भनेर। नभए आज समाजमा महिलाहरूविरुद्ध जुनप्रकार हिंसा भइरहेको छ, जसरी अन्याय भइरहेको छ ती कुराहरू भोलिपनि रहिरहने छ। महिलाहरूले पनि आफैलाई चिनाउन सक्नुपर्छ कि महिलाहरू पनि पुरुषभन्दा कम छैन भनेर। 1909-मा पनि महिला अधिकार, हक-हित कै कुरा थियो, 1975-मा अन्तरराष्ट्रिय स्तरमा त्यही कुरा उठाइएको हो र आज 2013-मा पनि त्यही कुरा छ। यसैले यहाँ अर्को सयवर्ष पछिपनि महिला अधिकार, महिला हक-हित र समानताकै प्रसंग उठाएर मञ्चमा चिच्याइ रहनुपर्ने स्थिति नरहला भन्न सकिन्न! 

08.03.2013

गरिबी उन्मूलनमा शिक्षाको महत्व

आज देशभरिनै विभिन्न जागरुकता अभियान सञ्चालन भइरहेका छन्, युवा सचेतना कार्यक्रमहरू आयोजन भइरहेका छन् देशको गरिबी अवस्था वा समस्या निर्मूल गराउन। देशको गरिबी अवस्थाको कारण प्रायः सबैले नै भ्रष्टाचार देखाइरहेका छन् भने त्यसपछिको अर्को प्रमुख कारण हो बढ्दो जनसङ्ख्या जसले गर्दा सरकारले चाहेर पनि सबैलाई रोजगारी उपलब्ध गराउन सक्दैन। त्यसैले देशको जनसङ्ख्या वृद्धिलाई नियन्त्रण गर्न अहिले हरेक नागरिक शिक्षित हुनुपर्छ भन्ने पनि जानिफकारहरूको भनाइ छ। यसको निम्ति सरकारी पहलमा विभिन्न अभियान सञ्चालन भइनै रहेका छन् जस्तै साक्षर भारत अभियान, वृद्ध शिक्षा अभियान, सर्वशिक्षा अभियान आदि-आदि। तर अर्को पक्षले यस्ता अभियानहरू भनेको अक्षर ज्ञानमात्र हो र ‘अक्षर ज्ञान हुनु’-हुनुलाई ‘शिक्षित हुनु’ भनेर स्वीकार्न नसकिने र पनि बताइरहेको छ। अथवा माथि उल्लेख अभियानहरूले देशको निरक्षरताको उन्मूलन गराउछ। निरक्षरता उन्मूलनले मानिस शिक्षित हुँदैनन्। शिक्षित नभएसम्म उनीहरू पूर्ण जागरुक अथवा पूर्ण सचेत बन्दैनन् अनि पूर्ण जागरुक वा सचेत नभएसम्म देशको जनसङ्ख्या वृद्धिमा नियन्त्रण ल्याउन गाह्रो छ। यसैले यस्ता अभियानहरूद्वारा निरक्षर नागरिकलाई अक्षर ज्ञान दिनुपर्छ, साथमा उनीहरूलाई शिक्षित पनि बनाउनुपर्छ भन्ने कुरा अहिले देशभरि नै चलिरहेका विभिन्न शिविरहरूमा चलिरहेको छ।

अथवा, निरक्षर उन्मूलनले मात्रै जनसङ्ख्या वृद्धिदरमा नियन्त्रण हुनसक्दैन, कारण साक्षर बन्नु वा अक्षर ज्ञान हुनु भनेको शिक्षित हुनु होइन। पटना विश्‍वविद्यालयका प्रो. विनय कुमार कण्ठले पनि ‘शिक्षा त्यो वस्तु होइन जो स्कूल वा कलेजमा प्राप्त गरिन्छ, शिक्षा त त्यो हो जसले एक व्यक्तिलाई असल व्यक्ति बनाउँछ। पुस्तक पढेर कुनै जानकारी लिनु वा पुस्तक पढ्नु अथवा डिग्री प्राप्त गर्नुमात्र पूर्ण शिक्षित हुनु होइन। त्यसैले अक्षर ज्ञान हुनु र शिक्षित हुनुमा धेरै भिन्नता छ’ भनेका छन्।

देशका पथ प्रदर्शक महात्मा गान्धी, जवाहरलाल नेहरू, चिन्तक स्वामी विवेकानन्द आदिले पनि साक्षर हुनुलाई शिक्षित हुनु भन्ने स्वीकारेका छैनन्। शिक्षाको परिभाषा यसरी दिएका छैनन्। महान व्यक्तिहरूले सधै शिक्षित हुनु भनेको त आफूले जुन असल कुराको अध्ययन गरिन्छ, जो कुरा सिखिन्छ वा पढिन्छ ती कुराहरूलाई परोपकारका लागि वा समाजोपयोगका लागि प्रयोग गर्न सक्नु हो भन्ने कुरालाई नै स्वीकारेका छन्। अक्षर ज्ञानद्वारा प्राप्त जानकारी वा ज्ञानलाई यदि आफ्नो जीवनमा उतारेर समाजपयोगी ढङ्गमा प्रयोग गर्दछौं भने तब हामी शिक्षित अथवा एजुकेटेड हुन्छौं भन्ने पनि धेरैको मान्यता छ।

यसको निम्ति हाम्रो देशको नीति (सिस्टम)-मा पनि कतिपय कमी-कमजोरी रहेको पाइन्छ। अब भारतीय संवैधानिक पक्षबारे बोल्दै उनले भनेे, 26 जनवरी 1950-मा संविधान कार्यनवयनमा आयो। 14 वर्षसम्मका नानीहरूका लागि अनिवार्य र निशुल्क शिक्षाको अधिकारलाई वर्ष 2002-को संसोधनले ‘मौलिक अधिकार’-को संवैधानिक मान्यता प्रदान गर्यो। यसलाई 2009-देखि लागु गरियो भने 1 अप्रेल 2010-देखि देशभरि पूर्ण रूपमा लागु हुने बताइएको थियो। यसअनुसार 1 मार्च 2013-सम्म देशभरि अनिवार्यरूपमा ‘शिक्षाको अधिकार’ कार्यनवयनमा आउनु पर्ने भए तापनि अहिलेसम्म मात्रै 10 प्रतिशत पूरा भएको एक शोधले पुष्टि गरेको पनि प्रो. कंठले बताएका थिए। उसो भए अब के प्रश्‍न उठ्न सक्छ भने जब मौलिक शिक्षाको अधिकार नै पूर्ण कार्यनवयनमा आउन नसकेपछि देश कहिले पूर्ण शिक्षित बन्ने अनि कहिले हाम्रो देशको गरिबी अवस्था सुध्रिने, कहिले समाधान हुने हाम्रो गरिबी र बेरोजगारीको समस्या? यो एउटा बडो विडम्बनाको कुरा छ।

अहिले देशको वागडोर युवा समूहको हातमा सुम्पनु पर्ने कुरापनि जोरतोडले चलिरहेको छ भने पहिले त युवा जमात स्वयं जागरुक एवं सचेत बन्नुपर्छ। जब युवाहरू जागरुक र सचेत बन्छन् अनिमात्रै यस्ता समस्याहरू समाधान होला। यद्यपि, हामीमा इमान्दारिता कति छ भन्ने कुराले यहाँ ठूलो महत्व राख्दछ। नभए जतिनै ठूलो शिविर, जतिनै दार्शनिक वक्तव्य र जारुक्ता एवं सचेतना कार्यक्रम वा अभियान चलाइएपनि हामी जहिँको ही नै रहने निश्‍चित छ।

01.03.2013