सन्दर्भः बाल दिवस

आज देशभरि बाल दिवस पालन गरियो। देशका प्रथम प्रधानमन्त्री प. जवाहरलाल नेहरूको जन्मदिनको अवसरमा पालन गरिने बाल दिवस सिक्किममा पनि विभिन्न स्थानमा पालन गरियो। बाल दिवसको अवसरमा विशेषगरि उठ्ने विषयहरू बालक-बालिकाहरूको शिक्षा-दिक्षा, स्वास्थ्य, सुरक्षा र अधिकारका कुराहरू नै हुन्। प्रत्येक वर्ष प्रत्येक बाल दिवसको अवसरमा उठ्ने यी विषयहरूमाथि तर हामी कतिसम्म सचेत छौं, कतिसम्म वास्तवमै जागरुक छौं र कतिसम्म क्रियाशील छौं? यो एउटा गहण प्रश्‍न बन्न सक्ला।

भारतीय संविधानले बाल श्रम, बाल बिवाव आदिको विरोध गर्छ। बाल श्रम तथा बाल विहाव गराइएको भेटाइएमा कानूनी कार्वाही गरिन्छ, जेल र जरिमानासम्म गराइन्छ। यसको साटो बालक-बालिकाहरूलाई अनिवार्य शिक्षा प्रदान गरिनुपर्ने कानूनी प्रवाधान रहनाका साथै 14 वर्षसम्मका ननीहरूलाई शिक्षा अनिवार्य गराइनुका साथै निशुल्क शिक्षाको प्रावधानमा रहेको छ।

सिक्किम एउटा यस्तो राज्य हो जहाँ भारतीय संविधानलाई इमान्दारितापूर्वक पालन गरिँदै आइरहेको छ। बालक-बालिकाहरूको अधिकार, उनीहरूको शिक्षि-दिक्षा, उनीहरूको स्वास्थ्यमा ध्यान दिएर बालश्रम तथा बाल विवाहको सँधै विरोदकै आवाज उठाउने काम भइरहेको छ। यस पहलमा राज्य सरकारले जति पहल गरिरहेको छ, उत्ति नै विभिन्न गैरसरकारी संघ-संस्थाहरूले पनि काम गरिरहेकै छ। राज्यमा अहिले पनि 100 भन्दा अधिक बाल अधिकार, बाल सुरक्षादेखि महिलाहरूको अधिकार र सुरक्षादेखि उद्धारको काम गरिरहेका छन्। ती सबै संघ-संस्था पूर्ण सक्रिय नरहेपनि 30 प्रतिशत त सक्रिय नै होलान्। यसको अर्थ के हुन्छ भने राज्यमा बाल अधिकार तथा बाल सुरक्षाका क्षेत्रमा राम्रो काम भइरहेको छ।

बाल अधिकार तथा बाल सुरक्षाको चसतन्दर्भमा मुलतः बालश्रम, बालक-बालिकाको अवैध वेचविखन, शिक्षाको अधिकार, उनीहरूको स्वास्थ्य तथा पोषण, बाल विवाह, बाल यौम शोषण, बालक-बालिकाहरूप्रतिको अत्याचार तथा शोषण जस्ता कुराहरू मुख्य हुन्छन्। राज्य सरकारले यी सबै कुराहरूलाई अति उच्च प्राथमिकता दिएर नै काम गरिरहेको छ। जवाहरलाल नेहरूले आधुनिक भारतको सपना सजाउनसितै देशका बालक-बालिकाहरू पनि शिक्षित, सुरक्षित र स्वस्थ हुनुपर्छ भन्ने कल्पना गरेका थिए। उनको सपना र कल्पनालाई राज्य सरकारले सँधै पूरा गर्दै काम गरिरहेको छ।

अब प्रश्‍न उठ्नसक्छ यहाँ कि राज्यमा सरकारसितै यतिधेरै गैरसरकारी संघ-संस्थाहरू सक्रिय छन् तर पनि बाल यौन शोषणकएा घटनाहरू किन भइरहेका छन्? राज्यमा बालश्रम हुन नदिने भनिँदै आइरहेको छ, तर जताततै किन देखिन्छन्? कतै चिया पसलमा त कतै होटलहुँदी काले केटाहरू किन किन ब्यस्त छन्? कसैको घरमा सानी कालीकेटीहरू किन देखिन्छन्? कि उनीहरू ‘बालश्रम’-भित्र पर्दैनन्? अनि यसो हो भने बालश्रमको परिभाषा के हुन्छ? नभए यी कुराहरूलाई रोकथाम गर्ने कुनै उपाय छैन? यी सबैमाथि सम्बन्धित निकायहरूले चिन्तन गर्नुपर्ला। राज्यलाई साँच्चै बालश्रममुक्त राख्ने हो भने यी कुराहरूमा छलफल हुनुपर्ला कि! देशका अन्यस्थानमा झै राज्यमा बाल यौन शोषण किन बढिरहेछ?  हामीले सोंच्नुपर्ने विषय जस्तो लाग्छ।