Sunday, November 20, 2016

नोट बन्दपछि अब के हुने?

देशमा मोदी सरकारले 8 नोभेम्बरको दिन देश र देशवासीको हित तथा विकासलाई ध्यानमा राख्दै भ्रष्टचार, कालोधन, आतङ्कवादजस्ता कुराहरूलाई रोक्न पाँचसय र हजारको नोट बन्द गर्ने जुन निर्णय सुनायो त्यसैको चर्चा अहिले देशभरि नै छ। यो निर्णयले देशभित्र मात्र होइन विदेशमासम्म लुकाएर राखेको कालोधनको खुलासा हुने अथवा व्यर्थ हुने निश्‍चित रहेको कुरा चर्चाको विषय छ। यस कुराले केहीपक्ष असन्तुष्ट देखिएका भए पनि अर्को ठूलो पक्षमा खुशी देखिन्छ। यी त भए सिधै कालोधनले कसलाई कस्तो प्रभाव पारिरहेको छ अनि त्यसको प्रतिक्रिया के-कस्तो आइरहेको छ भन्ने विषय। यद्यपि, अर्को एउटा यस्तो पक्ष वा समूह छ जोसित सानो हेलचेक्राइ वा अज्ञानताका कारण आफुमा भएको इमान्दारी र परिश्रमको कमाई पनि व्यर्थ जाने निश्‍चित देखिन्छ।
अहिले हरेक ठाउँ निम्न तहदेखि नेताहरूसितै प्रशासनिक पक्षमा पनि यसैको चर्चा चलिरहेको छ। समग्रमा थोरैले यसको विरोध जनाइरहेका भए पनि अधिकांशले समर्थन नै गरेका छन्। राष्ट्रियस्तरमा पनि हेरिनु हो भने दिल्लीका मुख्यमन्त्री अरबिन्द केजरीवाल, पश्‍चिम बङ्गालकी मुख्यमन्त्री ममता ब्यानर्जी,  मायावतीलगायत थोरैले मात्र विरोध जनाइरहेकी छन्। उसो त मानिसहरूले कतिपय निर्दिष्ट सीमारेखासितै बाँधिएर रुपियाँ साट्ने, निकाल्ने र जमा गराउनुपर्ने भएकाले पनि समस्या उठाउनु परिरहेकै छ। यद्यपि, ‘मोदी सरकारले यो समग्र देशवासीको हितमा लिएको निर्णय हो’ भन्ने मन्तव्य दिइरहेका छन्। अथवा, मोदी सरकारले अहिले देश र देशवासीको हितलाई ध्यानमा राखेर जुन निर्णय लिएको छ त्यसमा जनतालाई पूर्ण विश्‍वास छ। आम नगरिकदेखि राजनेताहरू सबैलाई हेरिनु हो भने के बुझिन्छ भने, केन्द्र सरकारले जुन निर्णय लिएको छ त्यो वास्तवमा देशहितमा छ अनि जसलाई यी कुराहरू पाच्य छैन, उनीहरू पनि खुलेर बोल्न सक्ने अवस्थामा छैनन्।
तीनदिनदेखि चलिरहेको लोकसभामा काँग्रेससहित सबै विपक्षी पार्टीहरूले पाँचसय र हजारको नोट अमान्य गर्ने सरकारको निर्णयको मुद्दामाथि कार्यस्थगनको प्रस्ताव लिएर आएका थिए। यस मुद्दालाई लिएर प्रश्‍नकालमा विपक्षीहरूले हङ्गामा पनि मच्याएका थिए। यसबाट कृषक, मजदूरहरू र साना कारोबारीहरूसमेत आम मानिसहरूलाई समस्या भइरहेको विपक्षीहरूको आरोप छ। यसैको विरोधमा ममता र केजरीवालले 17 नोभेम्बरको दिन आरबीआइबाहिर धरनामासमेत नबसेका होइनन्। यद्यपि, जनता वा कृषकवर्गले थोरै समस्या झेल्नुपरे  पनि सरकारको निर्णय स्वीकार्य रहेको खुलस्त पारिसकेका छन्।
माथि भनिएको थियो, यहाँ एउटा त्यस्तो समूह पनि छ जसले आफ्नो सानो हेलचेक्राइ वा अज्ञानताका कारण दुःख पाइरहेका छन्। वास्तवमा उनीहरूले वर्षौंदेखि दुःख गरेर, पसिना चुहाएर भविष्यका लागि भनेर कमाइराखेको सम्पत्ति अहिले व्यर्थ जाने भएकाले चिन्तित छन्। राज्य र केन्द्र सरकारले सचेत गराउँदा-गराउँदै पनि अहिलेसम्म कुनै व्याङ्क खाता नखोल्नेहरू धेरै छन्। दुःख गरेर कमाएको रुपियाँ सय र हजार होइन लाखौंको हिसाबमा पनि रहेको विस्तारै मानिसहरूले उजागर गरिरहेका छन्। अहिले व्याङ्कमा नयाँ खाता खोलेर कर तिरेरै पनि ती रुपियाँहरू जमा गर्न चाहेको खण्डमा पनि यो सम्भव होला त? भन्ने कुराले त्यो समूह अहिले पीडित छ। यसको उपाय वा समाधान के हुन सक्ला? धेरैलाई यसको प्रतीक्षा छ।
अर्को कुरा, मोदी सरकारले पाँचसय र हजार रुपियाँको नोट बन्द गर्ने जुन निर्णय लिएको छ, त्यसको उद्देश्यबारे शुरूमा भनिएको छ। यद्यपि कालोधन, भ्रष्टचार र आतङ्कवादलाई विफल पार्नु, निस्क्रिय पार्नु अनि देशको अर्थव्यवस्थाको सुधारसितै देश र देशवासीको हित र विकास गरिने यो पहल यतिले मात्र सफल होला त? यो अर्को प्रश्‍न यहाँ उठ्न सक्छ। त्यसैले प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले भनिरहेका छन्- ‘यो त एउटा नमूना मात्रै हो।’ अर्थात यस अभियानमा अझ धेरै त्यस्ता पहलहरू हुनसक्छन्, त्यस्ता निर्णयहरू प्रधानमन्त्रीले सुनाउन सक्नेछन् जसले देशको अझ ठूलो समूहलाई ठुलै झट्का लाग्न सक्छ। यदि त्यसो हो भने कालोधन, भ्रष्टचार र आतङ्कवादको विरोधमा अब हुनसक्ने सम्भावनाहरू के-के हुनसक्लान? धेरैको मनमा यस्तो प्रश्‍न उठ्नसक्छ। के सरकारले जमीन, बिल्डिङ, गाडी, सुन-चादिँ जस्ता अचल सम्पत्तिहरू कस-कसको नाममा कति-कति छ, त्यसको लेखाजोखा होला? जाँच वा छानबीन हुनसक्ला भन्ने प्रश्‍न पनि उठ्न थालेको छ। 18.11.2016

सन्दर्भ : अनुसूचित जनजाति

सिक्किमलगायत गोर्खाबहुल क्षेत्र तथा राज्यहरूमा 11 वटा जात-गोष्ठी (भुजेल, गुरूङ, मंगर, नेवार, जोगी, खस, राई, सुनवार, थामी, याक्खा (देवान) अनि धिमाल)-लाई जनजातिको मान्यता दिलाउने माग चलिरहेकै छ। यस सन्दर्भमा सिक्किम सरकारले काम गरिरहेको छ। प्रो बीके रोय बर्मनको अध्यक्षतामा कमिटी गठन गरेर सिक्किमको ऐतिहासिक पृष्ठभूमिसितै 11 जात-गोष्ठीको धार्मिक, सांस्कृतिक, राजनीतिक तथा सबै प्रकारका पृष्ठभूमिको अध्ययन गरेर उनीहरूलाई अनुसूचित जनजातिको मान्यता दिन बलियो आधार प्रस्तुत गर्दै सिफारिस गरिसकेको छ। यसलाई राज्य सरकारले सिक्किम विधानसभामा पेश गरेर केन्द्र सरकारमा पठाइसकेको छ। यसैको आधारमा पनि केन्द्र सरकारले काम गरिरहेको छ।
गोर्खा जातिभित्रका 11 वटा जात-गोष्ठीलाई अनुसूचित जनजातिको मर्यादा दिलाउने विधेयक सम्भवतः यसै वर्ष हुने संसदको शीतकालीन सत्रमा पेश हुनसक्ने सम्भावना प्रबल बनेको छ। यसको लागि संसदीय कार्य राज्यमन्त्री एसएस अहालुवालियाले पनि जनजाति मामिला मन्त्रालयसमक्ष चाप सृजना गरिरहेका छन्। अहालुवालियाले केन्द्रिय जनजाति मन्त्री जोयल ओरमलाई पत्र पठाएर संसदको शीतकालीन सत्र अघिनै पश्‍चिम बङ्गाल, सिक्किम तथा अन्य गोर्खाबहुल इलाका रहेका राज्य सरकारहरूलाई गोर्खा जातिका 11 वटा जात-गोष्ठीलाई अनुसूचित जनजातिको मर्यादा दिने सम्बन्धमा आ-आफ्नो सुझाउ र अनुमोदनहरू पेश गरिसक्ने निर्देश दिने अपील गरेका छन्। यस पत्रमा उनले हिमाचल प्रदेशका मुख्यमन्त्रीले आफ्नो राज्यका गोर्खा समुदायलाई जनजातिको मर्यादा दिने सम्बन्ध अनुमोदन गरेको विषयलाई पनि उल्लेख गरेका छन्। उनले पत्रमा भनेअनुसार, गोर्खा जातिका 11 वटा जात-गोष्ठीलाई जनजातिको मर्यादा दिने विषयलाई सम्बन्धित राज्यहरूबाट 31 अक्टोबरभित्रै अनुमोदन गराउन आवश्यक छ। जसलाई हिमाचल प्रदेश सरकारले अघिबाटै अनुमोदन गरिसकेको छ।
यता पश्‍चिम बङ्गालको दार्जीलिङ जिल्ला अनि डुवर्स इलाका साथै सिक्किम राज्यमा पनि गोर्खा समुदाय धेरै सङ्ख्यामा बसोबासो गरिरहेका छन्। उत्तर-पूर्वी राज्यहरूका साथै दिल्ली, उत्तराखण्ड आदि स्थानमा पनि गोर्खा जातिको जनसङ्ख्या धेरै छ। अहालुवालियाले पत्रसित हिमाचल प्रदेशका मुख्यमन्त्री वीरभद्र सिंहको अनुमोदन-पत्र पनि गाभेका छन्। 2 अगस्त 2016-को दिन हिमाचल प्रदेशका मुख्यमन्त्री सिंहले जनजाति मन्त्री जोयल ओरमलाई लेखेको पत्रमा भनिएको छ-हिमाचल प्रदेश राज्यमा पनि गोर्खा समुदायको जनसङ्ख्या धेरै छ। जसले पश्‍चिम बङ्गाल, सिक्किम अनि अन्य राज्यमा बसोबासो गर्ने गोर्खा समुदायले सरह आफ्नो संस्कृति, भाषा, ऐतिहासित आधारहरूको अवलम्बन गर्छन्। जसलाई हिमाचल प्रदेश सरकारले पूर्ण अनुमोदन प्रदान गरेको छ।
स्मरण गराइन्छ, गत 14 सितम्बरको दिन मात्रै यी 11 वटा जात-गोष्ठीलाई अनुसूचित जनजातिको मर्यादा दिलाउनको लागि केन्द्रिय जनजाति मामिला विभागकी डाइरेक्टर जेनरल विशु मैनीको अगुवाईमा जनजाति निरीक्षण कमिटीको गठन गरिएको छ। विशु मैनीको अगुवाईमा गठन भएको यस कमिटीले तीन महीनाभित्र सिक्किमलगायत अन्य गोर्खाबहुल राज्यहरूको निरीक्षण भ्रमण गरी गोर्खा समुदायका 11 वटा जात-गोष्ठीलाई जनजातिको मर्यादा प्रदान गर्ने सन्दर्भमा आफ्नो रिपोर्ट सङ्कलन गरी मन्त्रालयसमक्ष पेश गर्नुपर्नेछ। पश्‍चिम बङ्गालको विशेष दार्जीलिङ पहाडका राजनैतिक पार्टीहरूले पनि यस दिशामा केन्द्र सरकारसित वार्ता गर्ने, जनजाति मामिला मन्त्री जोयल ओरमसित भेट्ने साथै चाप दिने कार्यहरू पनि समय-समयमा हुँदै आइरहेको छ। अहिले सबैलाई प्रतीक्षा छ यस वर्ष हुने संसदको शीतकालीन सत्रको, जहाँ 11 वटा जात-गोष्ठीलाई अनुसूचित जनजातिको विधेयक पेश हुने सम्भावना प्रगाड छ।

एकताको प्रतीक तिहार

भारतलाई धर्महरूको देश भनेर जानिन्छ, जहाँ विभिन्न   जात-जाति र विभिन्न धर्मावलम्बीहरूको बसोबासो छ। त्यसै यहाँ विभिन्न धार्मिक तथा सांस्कृति पर्व-परम्पराहरू पालन गरिन्छन्। धार्मिक थता सांस्कृतिक दृष्टिले यस्ता पर्व-परम्पराहरू विभिन्न जात-जाति तथा धर्मावलम्बीहरू आ-आफ्नै देखिने भए पनि सम्पूर्ण देशवासी सधैँ एक भएर बाँचिरहेका छन्। त्यसैले अनेकतामा एकताको प्रतीक पनि हुन् यस्ता चाड-पर्व-परम्पराहरू, जहाँ कुनै पनि सबैलाई सधैँ एक भएको देख्न सकिन्छ।
भारतको 22औं राज्य हो सिक्किम। भारतीय सांस्कृतिक एवं धार्मिक पर्व-परम्पराहरूसितै विभिन्न जात-जातिमाझको एकताको प्रतीकको राम्रो उदाहरण हेर्न सकिन्छ यहाँ। सिक्किमलाई जसरी सानो र सुन्दर राज्यको रूपमा चिन्न सकिन्छ, त्यसरी नै भौतिक, आध्यात्मिक तथा सांस्कृतिक विकासका साथै विभिन्न जात-जातिको भाषा-साहित्य, संस्कार-संस्कृति, पर्व-परम्पराहरूको पनि विकासका लागि पनि चिन्न सकिन्छ। विभिन्न जात-जाति अनि ती जात-जातिहरूका भाषा-साहित्य, संस्कार-संस्कृति अनि पर्व-परम्पराहरूको संरक्षण हुन जरुरी हुन्छ। यसो भए मात्र हाम्रो अस्तित्व बाँच्ने हुन्छ। यही नै हाम्रो परिचय पनि हो। त्यसैले हाम्रो संस्का-संस्कृति, भाषा-साहित्य तथा पर्व-परम्पराहरू नै बाँचेन भने भोलि हाम्रो अस्तित्व-अस्मिता नै मेटिएर जाने निश्‍चित छ। अघिका वर्षहरूमा राज्यमा यी सबैको संरक्षण-संवर्द्धनका पहलहरू भएको नदेखिए तापनि 1990-को दशकदेखि यी सबले प्रशय पाएका तथ्यहरू प्रशंस्तै छन्। त्यसैले वर्तमानमा सिक्किम विश्‍वमै परिचित बन्दै गइरहेको छ। किनभने त्यसअघिसम्म यी सबैमा पछि रहेको राज्य वा राज्यवासीले आप्नो संस्कार-संस्कृति इत्यादि  धेरै कुराहरू अरुबाट सिक्नुपर्ने अवस्था थियो भने अहिले त्यही कुराहरू राज्य र राज्यबासीहरूले अरुलाई सिकाइरहेका छन्, देखाइरहेका छन्। अहिले यी कुराहरू नै हाम्रो आयश्रोतको माध्यमसम्म बनिरहेको छ राज्यमा।
संस्कार-संस्कृतिसितै जब पर्व-परम्पराको कुरा गर्छौं हामी, हिन्दुहरूको महान पर्व तिहारलाई एउटा उदाहरण लिन सक्छौं। मूलतः नेपाली जातिले मनाउने तिहारलाई पनि राज्यको एकताको प्रतीक पर्वका रूपमा हेर्न सकिन्छ। किनभने, अहिले यो पर्व वा चाड ‘तिहार’-लाई राज्यका लेप्चा, नेपाली र भोटिया तीनै जाति-समुदायले मनाउँदै आइरहेका छन्। अहिले त व्यापारी समुदायकाहरूलेसम्म यो पर्व पालन गर्ने गरेका छन्। उसो त तिहार मात्रै होइन, राज्यमा दशैं-तिहारसितै तीज, लोसर, लोसुङ, होली सबै  पर्व-परम्पराहरू सबै जातिले मिलेर पालन गर्ने गरेका छन्। सबैले खुशी मनाउँछन्, सबैले आपस्तमा शुभकामना लिने र दिने गर्छन्।
अब ध्यान दिनुपर्ने के छ भने यस्ता चाड-पर्वहरूको अवसरमा हामी खुशी त मनाउँछौं। यद्यपि, त्यस समय हामी हाम्रो स्वास्थ्य, हाम्रो पर्यावारण अथवा वातावरणसितै सुरक्षित समाजको निम्ति कतिसम्म सोच्ने गरेका छौं त? विशेष यो तिहारमा हामी दीयो जलाउँछौं, पहिले पटेका पड्काउँथ्यौं जो अहिले राज्यमा प्रतिबन्ध लगाइएको छ, मदिरा सेवन गर्छौं। तिहारलाई प्रकाशको पर्व भनेर पनि जान्दछौं, जसले जीवनलाई प्रकाशमय पार्नुपर्ने हो, उत्साह र उमंगहरू भरिदिनुपर्ने हो। आपस्तमा मैत्री, भाइचार तथा एकता कायम गर्न सक्नुपर्ने हो। यसो हुनसके समाज पनि सुदृड समाजको आसा गर्न सकिन्छ। त्यसैले हाम्रो कर्तव्य हुन्छ कि राज्यमा कायम जातीय एकता र सद्भावनालाई हाम्रो चाड-पर्वहरूले अझ दह्रिलो बनाओस्। सम्बन्धिक विभागहरूले पनि यस्ता चाड-पर्वहरूका समय कुनै अप्रीय घटना नहोस, अभद्र व्यवहार नहोस अनि समाजलाई अशान्त नबनाओस भनेर सक्रिय रहेको पाइन्छ। यसपालीको तिहार सबैको निम्ति शुभ रहोस। वास्तवमै एकताको प्रतीक बनोस।

बडा दशैं : एकताको पर्व


भारतीय सांस्कृति-पर्वहरूमध्ये हिन्धु धर्मावलम्बीहरूको महान पर्व दशैंको छुट्टै विशेषता छ। बडा दशैंलाई हिन्दुहरूको महान पर्वको रूपमा जानिने भए पनि अहिले आएर यसले समाजका हरेक समुदायलाई एकताको शूत्रमा बाँध्ने काम गरिरहेको पनि पाउन सकिन्छ। त्यसैले दशैंको विशेषता बढ्दो छ।
दशैं र दिवाली जस्तो हाम्रो संस्कार-संस्कृतिहरूसित बाँचिआएको हाम्रो पर्वहरूले एकातिर हामीलाई एकताको शूत्रमा बाँच्ने काम गरिरहेको पाउन सकिन्छ, जसको हिन्दु धर्मावलम्बीहरू मात्र नभएर बौद्ध धर्मावलम्बीहरूमा गहिरो छाप बसेको देखिन्छ। हिन्दू धर्मावलम्बीहरूसँगै बौद्ध धर्मालवम्बीहरूले पनि बडा दशैं र दिवालीलाई हर्षोल्लासका साथ मान्ने प्रचलन हाम्रो समाजमा बसिसकेको छ। यसलाई साम्प्रदायिक एकताको दृष्टिले हेर्न सकिन्छ, जो सामाजिक सद्भावना, सुख-शान्ति र विकासका लागि पनि लाभदायक हुन्छ। अर्कातिर, युवा पुस्तामा हाम्रो संस्कार-संस्कृति तथा चाड-पर्वहरूप्रति मोहभङ्ग हुँदै गइरहेको पनि पाइन्छ। यसका कारणहरू अनेकौं हुनसक्छन्, तर युवा समूहलाई मात्र यसको सीधा लाञ्छना लगाउनु उनीहरूप्रतिको अन्याय पनि हुनजान्छ।
दशैंलाई सरल अर्थमा ‘असत्यमाथि सत्यको जित’-को प्रतीकका रूपमा पनि हेरिएको छ। युवावर्गमा भने अहिले दशैंलाई असत्यमाथि सत्यको जितभन्दा पनि हाम्रो संस्कार-संस्कृति, धर्म-परम्परासितै हामीलाई हाम्रोपनको आभाष गराउने पर्व हो, जोसित हाम्रो अस्तित्व बाँचेको छ भन्ने बुझाउन आवश्यक देखिन्छ। दशैं मात्र हाम्रो एउटा त्यस्तो पर्व हो जहाँ हामी जस्तै परिस्थिति-समस्या, जस्तै आपद-विपदमा पनि रम्ने-रमाउने गर्छौं। आपस्तमा कुनै प्रकारको मन-मुटाव भए त्यसलाई पखालेर पुनःमिलनमा बाँधिन्छौं। अरुबेला हामी जतिकै व्यस्त रहेपनि, जति नै टाडा रहेपनि दशैंमा आपस्तमा भेटघाट गर्न र ठूला-बडाबाट आशीर्वाद थाप्न आइपुग्छौं। बडा दशैंको यो अर्को विशेशता पनि हो। यति भएरै पनि यी कुराहरू विस्तारै लोप हुँदैछैन के? भन्ने प्रश्‍न उठ्नसक्छ तपाईं-हाम्रो मनमा।
दशैंको महत्व, यसको सांस्कृतिक पक्ष अनि हाम्रो जीवनसितै यसको सम्बन्ध के छ भन्ने कुराको युवावर्गले यदि बुझेका छैनन् भने त्यसको भागिदारी हाम्रा अग्रजहरू पनि हुनजान्छन्। त्यसैले यसको चेत हाम्रा अग्रजहरूलाई पनि हुनुपर्छ। आफूहरूले सिकेको संस्कार-संस्कृतिको पालना गर्नाले मात्र त्यसतो जोगाड हुन्छ भन्न सकिन्न। एक पुस्तादेखि अर्को पुस्ताले यसलाई अप्नाउँदै लानु अनि हाम्रो संस्कार-संस्कृति तथा चाड-पर्वहरूलाई बचाउनु हो भने हाम्रा अग्रजहरूले यसको जिम्मेवारी उठाउनु पर्छ अनि युवावर्गलाई पनि बाटो डोहोर्‍याउनु पर्ने हुन्छ। आफ्ना छोरा-छोरी, नयाँ पुस्तालाई वैश्‍विक प्रतिस्पर्द्धामा अघि लगाउनुपर्छ, तर आफ्नो धरातल पनि भुल्न दिनुहुन्न। हामी गाउँदेखि शहर, शहरदेखि विश्‍वका कुनै पनि ठाउँमा पुग्नसक्छौं, तर हामीले हाम्रो संस्कार-संस्कृति नै हाम्रो पहिचान हो भन्ने भुल्नु हुन्न। त्यसैले आजको शिक्षित समाजमा पनि हाम्रो ‘संस्कार-संस्कृति त बाउँ-बाजेले जोगाए कै छन् नि’ भन्ने विचार बाँच्नुहुन्न। जिम्मेवारी बोधन हुनुपर्छ युवावर्गमा पनि।
अहिले बडा दशैंको संघार टेकिसकेका छौं हामी। बडा दशैंले गाउँ-शहर सबैतिर हर्षको माहोल लिएर आवोस। यो समय हामी अति नै उत्साहित बन्नेगर्छौं जसले केहीक्षणपछि नै पश्‍चतापको घेरोमा पर्न सकिन्छ। मद-मदिरा, झाइ-झगडा, आपसी मतभेद जस्ता कुराहरूदेखि टाडा रहेकै असल हुने हामीलाई थाहा हुँदैहुँदै पनि कहिलेकाहिँ हामी त्यसैमा फस्नेगर्छौं। यसैले अघिबाटै यस्ता कुराहरूबाट टाडा रहने चेत राखे यस्ता घटनाहरूबाट हामी बाँच्नसक्छौं। नव दुर्गा भवानीले हामी सबैको जीवनमा सुख-शान्ति, खुशियाली, सदभावना जागृत गरावोस। सबैलाई बडा दशैं 2016-को शुभकामना।-07.10.2016

गान्धीको सपना र देश

भारतीय स्वतन्त्रता इतिहासका पन्नाहरू यदि पल्टाएर हेर्नु हो भने महात्मा गान्धीबाहेक सायद अर्को व्यक्ति बिरलै होलान्, जसले विश्‍व समुदायलाई प्रभावित गरेका छन्। अफ्रिका होस् वा अमेरिका, गान्धीको प्रभाव सार्थक परिणाममा देख्न पाइन्छ। माटीर्न लूथर किङ हुन् वा नेल्सन मण्डेला अथवा वर्तमान अमेरिकी राष्ट्रपति बराक ओबामा नै किन नहुन्, यी सबैको सङ्घर्षमा महात्मा गान्धीको आदर्श अनि उनको चिन्तनशीलता देखापर्दछ।
आज महात्मा गान्धी छैनन् तर गान्धी आज पनि उत्तिकै सान्दर्भिक अनि एक विशेष चर्चाका विषय बनेका छन्। आज गान्धी एक चिन्तनका विषय बनेका छन्। आज पनि प्रश्‍न उठ्छ, गान्धीलाई के भन्ने? के गान्धी एक व्यक्ति विशेष हुन् वा एक चरित्र विशेष अथवा गान्धी के एक अर्थ विशेष हुन्? यदि हामीले यी प्रश्‍नहरूको जवाफ खोजे सायद उनीबारे अनेक तथ्य प्रकट होलान्। गान्धीका आन्तरिक चिन्तन वास्तवमा राष्ट्रवादले ओतप्रोत थियो। गान्धीलाई यदि कट्टर राष्ट्रवादी भन्नु हो भने पनि अत्योक्ति नहोला। गान्धीको विचारमा राष्ट्रको अखण्डताको निम्ति सबैभन्दा बाधक तत्व जातिवाद, धर्मवाद र भाषा जस्ता विषयहरू थिए। अतः उनले जातिवाद, धर्मवाद एवं भाषा आदिमा विभाजनको विरोध सायद यस कारण गरेका थिए, किनभने उनी राष्ट्रवादका समर्थक थिए। राष्ट्रिय एकतामा उनको अगाध विश्‍वास थियो।
गान्धीको निम्ति राष्ट्र सर्वोपरि थियो। कति विद्वान्ले त उनलाई अन्तर्राष्ट्रवादको विरोधी पनि ठान्थे भन्ने थाहा पाइन्छ। तर गान्धी राष्ट्रवादसित सम्झौता गरेर अन्तर्राष्ट्रिय मञ्च स्वीकार गर्न चहाँदैनथे।  त्यसैले गान्धीको राष्ट्रवादलाई भारतीय संविधानमा सायद सम्प्रभूताको नाम दिइएको छ। किनभने, गान्धीको राष्ट्रवादसित राष्ट्रको सम्प्रभुताको पर्याप्त समानता पाइन्छ। गान्धी हिन्दीका समर्थक थिए तर अंग्रेजीका विरोधी भने थिएनन्। गान्धी हिन्दी भाषालाई आम जनताको भाषाको रूपमा, देशको सार्वभौमिक भाषाको रूपमा देख्न चहान्थे। गान्धीको सत्यवादिता एवं अहिंसावादले उनलाई महात्मा बनाएको थियो। गान्धी एक महात्मा भए पनि एक प्रखर राष्ट्रवादी सोचका प्रतीक पनि थिए। चारैतिर अराजकता फैलिएको आजको युगमा जातिवादले चरम छोएको, धर्मको ठेकेदारी खुलेको युगमा आज गान्धी भारतीय समाजमात्र नभएर सर्वव्यापी प्रसाङ्गिक बनिसकेका छन्। आज गान्धी प्रेम र सद्भावका पयार्य एवं प्रतिमूर्ति बनेका छन्।
राष्ट्रवादको इतिहासमा प्रायः एक्लो व्यक्तिलाई राष्ट्र निर्माणसित जोडेर हेरिन्छ। उदाहरणको निम्ति इटली निर्माणका निम्ति गेरीबाल्डी, अमेरिकाको स्वतन्त्रताको युद्धसित जर्ज वाशिङटन अनि भियतनामलाई औपनिवेशिक शासनबाट मुक्त गराउने सङ्घर्षमा हो ची मिन्हलाई जोडेर हेरिन्छ। त्यसैले  महात्मा गान्धीलाई भारतले राष्ट्रपिता मानेको छ। गान्धीजीले भारतलाई भोगभूमि नभएर कर्मभूमि मानेका थिए।  स्वयंको जीवन अहिंसा धर्मको पालनद्वारा भारतको सेवामा समर्पित गरेका थिए। उनले साम्प्रदायिक एकता अनि धार्मिक सहिष्णुतामाथि विशेष बल दिएका थिए। सर्वकल्याणकारी नयाँ जीवन पद्धतिको विकासको निम्ति उनी उपनिषद्को ‘तेन त्यक्तेन भुञ्जीथा’ मन्त्र आत्मसात गर्दै नयाँ भारतको सपना देख्दथे।
महात्मा गान्धीले देखेको सपना आज कतिसम्म पूर्ण भयो त अथवा कतिसम्म साकार भयो त? त्यो प्रत्येक भारतीय नागरिकले सोच्नुपर्ने विषय बनेको छ। किनभने राष्ट्रपिता महात्मा गान्धीले देखेको भारतको सपना उनको निम्ति थिएन। अर्कोकुरा, महात्मा गान्धी अहिंसा र राष्ट्रिय एकता विश्‍वास राख्ने कुरा अघि भनियो। देशमा घरिघरि विभिन्न प्रकारका विवादले हामीबीचको एकता तोडने काम गरिरहेको प्रत्यक्ष छ। भनिन्छ ‘भाई फुटे गवार लुटे।’ देश अहिले झण्डै त्यस्तै अवस्थामा बाँचिरहेको छ। देशलाई वर्तमान अवस्थाबाट माथि उठाउन पनि महात्मा गान्धीले देखेको सपनालाई साकाररूप प्रदान गर्दै साम्प्रदायिक एकताको सूत्रमा बाँधिनु आवश्यक छ।-30.09.2016

चिया, पहाड र बोनस

प्रत्येक वर्ष महान पर्व दशैं नजिकिनुसितै ‘बोनस’-लाई लिएर पहाडको परिस्थिति गर्मागर्मी हुनेगर्छ। विशेषगरी चियाश्रमिक र मालिक पक्षमाझ बोनसलाई लिएर हुने तर्क-वितर्कले प्रायजसो नै समस्या उत्पन्न हुने गरेको छ। उसो त चिया, चियाश्रमिक र कमान मालिकपक्षमाझको यो समस्या नयाँ होइन। चिया कमानसित सम्बन्धित तीनै विषयमा देखिएका अनेकन समस्याहरूमाथि चर्चा-परिचर्चाका साथमा राष्ट्रिय स्तरमै एउटा मूल मुद्दाका रूपमा पनि उठिसकेको विषय हो। कहिले कमान बन्द, कहिले वेतन बढोत्तरी त कहिले बोनस जस्ता कुराहरू आम बनिसकेका छन्। कुनै एउटा कमानदेखि उठेका यस्ता समस्याहरूको आवाज राष्ट्रिय स्तरसम्म नपुगेका होइनन्। यद्यपि, अहिलेसम्म यी समस्याहरू समाधान हुन सकिरहेको छैन।
अहिले दशैंको लगभग मुखैमा आइपुगेका छौं हामी। ठीकै यही समय अघिका वर्षहरू झैं फेरि बोनसको समस्या अघि आएको छ। अल्केमिष्ट ग्रुप अधीनस्थ दार्जीलिङका तीनवटा चियाकमानहरू क्रमैले धोत्रे, कलेजभेल्ली अनि पेशोक चियाकमानको खास मालिकलाई लिएर पहाडका श्रमिक सङ्गठनहरूसँगै यी तीनैवटा चियाकमानका श्रमिकहरूमा पनि शङ्का-उपशङ्का सृजना हुनथालेको छ। यस विषयमा क्रामाकपाको श्रमिक सङ्गठन, दार्जीलिङ तराई डुवर्स चियाकमान मजदूर युनियनले शीघ्र खुलस्त पार्नुपर्ने माग गरेको छ। यस विषयमा सङ्गठनले हिजैमात्र दार्जीलिङका सह-श्रमायुक्तसमक्ष एउटा ज्ञापन पेश गरेको छ। यसै विषय युनियनका उपाध्यक्ष अशोक राई अनि सह-सचिव सुनिल राईले 12 अगस्त 2016-को दिन सिलगढीस्थित संयुक्त श्रमायुक्त कार्यालयमा अल्केमिष्ट ग्रुप अधीनस्थ तीनवटा चियाकमान नयाँ कम्पनीको हातमा जाने विषय लिएर एक सम्झौता भएको बताएका थिए। यद्यपि, नयाँ कम्पनीले लिएको भनिएका यी चियाकमानहरूमा जति पनि कागज-पत्र आइरहेका छन्, सबै अल्केमिष्टकै नाममा छन्। यसबाट चियाश्रमिक लगायत सबैलाई असमञ्जसमा परिरहेका छन्। एउटा प्रश्‍न यहाँ के उठिरहेको छ भने, कतै कमानको चिया कलकत्तातिर लानको लागि मात्रै यस्तो नाटक गरिएको होइन? सङ्गठनको भनाइ छ, यदि यी तीनवटा चियाबगान अर्को कम्पनीले अधिग्रहण गरेको हो भने यसको पक्का सम्झौता सम्पूर्ण श्रमिक सङ्गठनहरूलाई राखेर गरिनुपर्छ।
यसका साथै प्रत्येक वर्ष झैं आगामी पूजा बोनसलाई लिएर पनि यस्तै प्रकारको हेलचेक्राई हुन्छ भने विभिन्न राजनैतिक तथा गैर राजनैतिक सङ्गठनहरूको अनुमान छ। यदी यसो भएको खण्डमा क्रामाकपाको श्रमिक सङ्गठनले एकलैले भए पनि सडकमा उत्रिने र अवरोध गर्ने भएको छ। श्रमिक पक्ष तथा सङ्गठन पक्षको भनाई छ, आगामी दिनमा यी चियाकमानका श्रमिकहरूले बोनस ठीकसित पाउनु पर्छ। यसका साथै यी चियाकमानका श्रमिकहरूले 20 प्रतिशतभन्दा एक पैसा पनि कम्ति बोनस नथाप्ने अडान स्पष्ट पार्दै विगत केही वर्षदेखिनै पहाडका चियाकमानहरूको वर्गीकरणको नियम हटिसकेको बताएको छ। सबै चियाकमानलाई एउटै वर्गमा राखेर सबैलाई 20 प्रतिशतको दरले बोनस दिने कार्य भइरहेको छ। यसैले यसपालिको पूजा बोनस पनि यी तीनवटा चियाकमानका श्रमिकहरूलाई 20 प्रतिशतको दरमानै बोनस दिनुपर्ने माग उठिरहेको छ।
यहाँ के देखिन्छ भने, प्रत्येकवर्ष चिया श्रमिक र मालिक दुवै पक्षबाट भोगिरहेको समस्या हो बोनस। चिया कमानदेखि उठेको समस्याको समाधानका लागि राज्य र केन्द्रस्तरसम्म यसको आवाज उठाउने पहल भइरहेकै भए पनि समाधान हुन किन सकिरहेको छैन? यस विषयमा भने चिन्ता गर्नुपर्ने देखिन्छ। चियाश्रमिकपक्षको आफ्नै पीडा छ दशैंको, दशैंमा बोनस नपाउनुको पीडासितै गुनासोहरू पहाडभरि फैलिन्छन्। यद्यपि, मालिकपक्षको पीडा छैन होला त? सोधिँदैन कहिल्यै। के मालिक पक्षकाहरूसित कुनै समस्या छैनन् होला त? बिनासित्थै बोनस नदिएका हुन् चियाश्रमिकहरूलाई? पहाडको विकासलाई प्राथमिकता दिन्छु भन्ने राज्य सरकारसितै जीटीएले यस विषय कसको पहल गरिरहेको छ कि छैन? प्रत्यक वर्ष पहाडले झेल्नु परिरहेका समस्याहरूमाथि चिया श्रमिक र कमान मालिक पक्षको आवाजलाई सामुहिकरूपमा उठाउनु पनि आवश्यक देखिन्छ।-2.9.16

पहाडमा असहयोग आन्दोलन

कहिले विकास, कहिले छुट्टै राज्य, कहिले जीटीए त कहिले जनजातिको मुद्दामाझ मुसा-बिरालो खेलिरहेको पहाड कहिले पनि कुनै मुद्दामा एक हुन सकेको छैन। यति खुलस्त छ, जबसम्म समग्र पहाड अथवा एउटा मञ्चबाट सबै राजनैतिक पार्टी र नेताहरूको सामुहिक स्वर उठ्दैन, तबसम्म कुनै पनि उद्देश्य पूरा हुन सम्भव देखिँदैन। यस्तो स्थितिमा अहिले गोर्खा जनमुक्ति युवा मोर्चाले आज फेरि गोर्खाल्याण्डको प्रसङ्ग उठाउँदै राज्य सरकारविरूद्ध असहयोग आन्दोलन शुरू गर्ने चेताउनी दिएको छ। यसमा गोर्खा जनमुक्ति युवा मोर्चा कतिसम्म सफल बन्ला त? त्यो पनि सङ्कास्पद नै छ। किनभने गोर्खाल्याण्ड सयवर्षभन्दा पूरानो मुद्दा हो भन्ने जानिएको कुरा हो। समुद्र उर्लिए झैं पहाडबासीहरू उर्लिएर राज्य र केन्द्रसमक्ष शक्ति प्रदर्शनसम्म अघिबाटै गरिएको हो। ‘गोर्खाहरूको दुःख मेरो दुःख हो’ भनेर प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले समग्र पहाडलाई आश्‍वासित नपारेका होइनन्। उनले त्यसो भन्नुको मूल तात्पर्य के थियो? त्यो अझैसम्म प्रष्टिएको छैन। यतिमात्रै होइन गएको विधानसभा चुनाउअघि मोदीले पहाडका 11 जाति समुदायलाई जनजातिको मान्यता प्रदान गर्ने विषयमा पनि नबोलेका होइनन्।
गोर्खा जनमुक्ति युवा मोर्चाले अहिले केन्द्र सरकारले पनि 2019-भन्दाअघि नै संसदमा गोर्खाल्याण्डको विधेयक ल्याएर पारित गर्नुपर्छ भन्ने पनि माग गरिरहेको छ। गोर्खा जनमुक्ति युवा मोर्चाले आफ्नो धारावाहिक कार्यक्रमअनुसार, पहिला जुलूस निकालेको थियो भने उक्त जुलूसले शहरका विभिन्न स्थानमा ‘वी वाण्ट गोर्खाल्याण्ड’-को नारा लगाउँदै परिक्रमा गरेको थियो। यसपछि जनसभा राखेको थियो। जनसभालाई सम्बोधन गर्दै युवा मोर्चा नेता एवं जीटीएका सभासद प्रकाश गुरूङले देशमा धेरैवटा राज्यहरू रहेको र ती राज्यहरूमा रहेका सबै जाति-सम्प्रदाय पूर्णरूपले सुरक्षित रहेको बताएका थिए।
केन्द्रिय जनजाति मामिला मन्त्री जीएल ओरामले 4 सितम्बरको दिन मात्रै ‘11 जात-गोष्ठीको मुद्दा एक पाइला अघि छ’ भनेका थिए। प्रधानमन्त्री मोदीले अघिबाटै सम्बोधन गरिसकेको जनजातिको मुद्दालाई केन्द्रिय मन्त्रीद्वारा पुनः उठाइनुलाई अहिले 2019-को चुनाउलाई केन्द्र गरिएको हुनसक्ने चर्चा चलिरहेको छ। विभिन्न पार्टीबीच जनजातिको मुद्दाले चर्चा पाइरहेको भए पनि मूलत यसले 2019-को चुनाउमा गोर्खा जनमुक्ति मोर्चालाई फाइदा पुर्‍याउने उद्देश्य त होइन! भन्ने अडकलबाजी पनि भइरहेको छ। अर्कोतिर, 11 जात-गोष्ठीलाई जनजातिको मान्यता दिलाउने मुद्दालाई पार लगाउने पक्षमा रहेपनि ठीक यतिबेला मोर्चा छुट्टै राज्यको मुद्दामा अग्रसर छ। मोर्चा प्रमुख विमल गुरुङले आगामी 11 सितम्बरको दिन शिक्षकहरूसित सभा बस्ने बताउँदै गोर्खाल्याण्डको आन्दोलनलाई अब कसैले रोक्न सक्दैन भनेर 5 सितम्बरको दिन खुलस्त पारिसकेका छन्। यहाँ प्रश्‍न के उठ्छ भने, मोर्चाले कुनै एउटा मुद्दामा अगिड रहेर अघि बढ्नु उचित हुने थिएन र?
विकास बोर्डको मुद्दा पहाडको अर्को मुख्य मुद्दा हो। यस मुद्दाको सन्दर्भमा पहाडलाई विभाजित गरिनु हो भने तीन समूहमा भेटन सकिन्छ। पहिलो- विकास बोर्ड हुनुपर्छ भन्ने, दोस्रो- विकास बोर्ड हुनुहुँदैन भन्ने अनि तेस्रो जे भए पनि ठीकै छ भन्नेहरूको समूह। जो होस, बोर्ड गठन भइरहेको छ, नभएकाहरूले माग उठाइरहेका छन्। राज्य सरकार पनि अहिले विकास बोर्ड गठनको पक्षमा छ। जातिको विकास र उत्थानको निम्ति बोर्ड गठनको पक्षमा एउटा पक्ष भए पनि अर्कोपक्षले बोर्ड गठनद्वारा राज्य सरकारले पहाडलाई टुक्राउने आरोपसितै विरोध गरिरहेको छ। बोर्ड गठनको पक्ष-विपक्षको कुरालाई पर राखेर बोर्ड गठन र गोर्खाल्याण्डको मुद्दामाझको सम्बन्धलाई हेरिनु हो भने यो फाइदाजनक देखिन्छ। यद्यपि, कुरा टुङ्गिन्छ हाम्रो एकतामा।
गोजमुमोले अहिले अघि बढाउन चाहेको मुद्दा गोर्खाल्याण्डलाई क्रामाकपाले पनि उठाइरहेको छ। गोर्खाल्याण्डको निम्ति यो ‘प्लस पोइण्ट’ मान्न सकिन्छ। यदि पहाडका सबै क्षेत्रीय पार्टीहरू यसरी नै एउटै स्वरमा आउनसके असम्भवलाई सम्भव पार्न सकिने आशा गर्न सकिन्छ। विकास बोर्डमाथि राज्यले पहाडलाई जात-जातमा विभाजित गरिरहेको आरोप लागिरहेको कुरा अघि भनियो। यद्यपि, सबै जातिको विकास बोर्डहरू पनि सामुहिक स्वरमा अघि बढ्न सके पहाडका सबै जातिहरू गोर्खाल्याण्डको निम्ति एक रहेको प्रष्ट हुनसक्छ। चाहे गोर्खाल्याण्डको मुद्दा होस चाहे जनजातिको मुद्दा, ‘एकता नै बल हो’ भन्ने मूलमन्त्र अप्नाउनु नै पहाडको निम्ति फलदायी बन्नसक्ला अनि हाम्रो बुद्धिमता पनि दर्शिएला कि! असहयोग आन्दोलनले मात्रै हाम्रो उद्देश्य, हाम्रो लक्ष्य कतिसम्म पार लाग्ला? चर्चा गरेकै असल होला।-9.9.16

आमा...


सधैंभरि तिम्रै यो नाउ
यसरी नै बोलाउन पाउ
भोक लाग्दा माम खान
तिर्खा लाग्दा पानी पाउ।

जाड़ो हुँदा तिमीले भन्थ्यौं
तातो नाना लाउन आउ
भोक मलाई लाग्दा पनि
भन्थ्यौं माम खान आउ।

तिमीलाई नि भोक लाग्थ्यो होला
तिर्खा पनि त लाग्थ्यो होला
नाच्न, गाउन, घुम्न, रमाउन
तिमीलाई नि रहर लाग्थ्यो होला।

बिर्सिदियो तिमीले त आफ्नै रहरहरू
भुलिदियौ तिमीले त भोक र प्यासहरू
मेटाइदियौ तिमीले त इच्छा-चाहनाहरू
त्यसैले आमाभन्दा माथि छैन कोही अरू।
-20.11.2016